بسم الله الرحمن الرحیم
تأثیر فعالیت علمی، اجتماعی و سیاسی بانو امین و بانو بنت الهدی صدر در دفاع از حجاب و روشنگری زنان هم‌عصرشان
اسراءناملیتی
چکیده
بانو امین و بانو بنت الهدی صدر، دو بانوی عالمه و نخبه‌ی زمان خویش هستند که اثرات فعالیت‌های آنان تا به امروز مشهود است. این دو بانو از نظر سیاسی و اجتماعی در جامعه‌ای می‌زیستند که شباهت‌های فراوانی به هم دارد. در هر دو جامعه خفقان سیاسی موج می‌زند، حکومت زمان در پی محو اسلام و ارزش‌های اسلامی است و انگشت خود را روی زنان اشاره کرده تا به این طریق به عنصر اصلی کانون خانواده و در نتیجه تربیت افراد جامعه و در نهایت اسلام دست یافته و آنها را طبق آنچه می‌خواهد تغییر دهد ولی این دو بانو با منش زندگی خود و با تأسیس مدرسه علوم دینی و تربیت افراد به مقاومت و روشنگری می پردازند.
این مقاله در نظر دارد فعالیت‌های این دو بانو را در عرصه‌های علمی، سیاسی و اجتماعی بررسی تطبیقی کرده و به این مطلب بپردازد که حجاب و دیانت برای زن محدودیت نمی‌آورد و می‌تواند با حفظ پوشش خود نه تنها جزء روشنفکران زمان خود بوده، بلکه به روشنگری و بهترین فعالیت‌های اجتماعی بپردازد.
واژگان کلیدی: علمی، اجتماعی، سیاسی، حجاب، روشنگری
مقدمه
تسلط بیگانگان بر کشورهای اسلامی تنها با دور نگاه داشتن مردم از مسائل اساسی و حساس کشورها عملی می‌شود و این ممکن نیست مگر با رواج فرهنگ برهنگی و ابتذال چرا که با نشانه گرفتن زن، تمام جامعه به مخاطره می‌افتد؛ در قرن معاصر نیز سرسپرده‌های بیگانگان یعنی رژیم بعث در عراق و رژیم پهلوی در ایران این مأموریت را انجام دادند و چنین القا کردند که آنچه از بی‌تمدنی و عقب‌ماندگی فرهنگی در جامعه وجود دارد، محصول دین و مذهب است و حجاب مانع اصلی پیشرفت بانوان می‌باشد چراکه اگر برداشته شود زن می‌تواند در جامعه حضور مؤثر داشته باشد و در نتیجه ظلم‌ها، محدودیت‌ها و بی‌مهری‌هایی که در طول قرن‌ها به زن شده برداشته می‌شود.
ولی در این میان هیچ‌گاه نور ایمان خاموش نشده و دانشمندان اسلامی و متعهدین و دلسوزان به جامعه از پای ننشسته و نقشه پلید بیگانگان را برای مردم رسوا کرده و تلاش کردند به تبیین و روشنگری مسائل بپردازند. بانو امین و بانو بنت الهدی صدر دو بانوی نمونه در دو کشور اسلامی با تمام توان در این راه قدم برداشته و زنان هم‌عصر خود را آگاه کردند.
صرف نظر از زندگی خصوصی این دو بانو که همراه با تقوا، پاکی و در جستجوی علم بوده است، زندگی اجتماعی، سیاسی و علمی آنان همواره در راه کمک به هم نوعان و مردم جامعه خویش بوده و به اشکال متفاوت تلاش نمودند تا حد امکان پرده گمراهی و ضلالت را از جامعه بردارند و به آگاه کردن مردم بپردازند.
فعالیت علمی بانو بنت الهدی صدر
آمنه دختر سید حیدر آل صدر مشهور به بنت الهدی صدر پس از یادگیری خواندن و نوشتن نزد برادرانش، در همان کودکی همراه آنان برای ادامه تحصیل عازم نجف شد. بنت الهدی ادبیات، فقه، اصول و علم حدیث را نزد برادرانش آموخت و به مطالعه در زمینه اخلاق، تفسیر، سیره و … پرداخت و به موفقیت‌های چشمگیری دست یافت. نقل است که «این بانو حتی در آشپزخانه کتاب و دفتر داشته و در آنجا هم از مطالعه و نوشتن دست برنمی‌داشت.»[1]
در آن زمان زنان در نجف درس های فقه و اصول را نمی‌آموختند ولی آن بانوی بزرگوار نه تنها علم فقه و اصول را نزد برادرانش آموخت بلکه در مسائل فقهی و اصولی با برادران خود به‌خصوص در کتاب مکاسب به مناقشه می‌پرداخت. وی همچنین در ایام حج راهنمایی مسائل مربوط به زنان را برعهده داشت.
از آنجایی که کتاب مکاسب شیخ انصاری از جمله کتبی است که طلاب علوم دینی آن را پیش از ورود به بحث خارج فرامی‌گیرند، برخی از علما می‌گویند: کسی که در مکاسب زبده شده و آن را تمام و کمال بفهمد، مستحق اجازه اجتهاد می‌باشد و تسلط کامل آن بانوی شهید بر مکاسب و مناقشه و بحث این بانو با برادرش در این کتاب و کتاب‌های دیگر از تسلط علمی آن بزرگوار حکایت می‌کند. ایشان هر هفته به تدریس کتاب شرایع الاسلام برای زنان مشغول بود. هوش و ذکاوت این بانو به اندازه‌ای بود که برادر شهیدش به آن اقرار کرده و از ذکاوت خواهرش متعجب می‌گشت.
او فعالیت‌های خود را در باب روشنگری و احیای جامعه خویش با انتشار نخستین نوشته‌هایش در سال 1381 قمری در مجله «الاضواء» آغاز کرد و بعدها کتاب‌های متعددی را در زمینه آگاهی بخشیدن به زنان به نگارش درآورد.
وی وزنه‌ی بزرگی در احکام فقهی به شمار می آمد و به همین دلیل زنان مسائل و احکام خود را از ایشان می‌پرسیدند. به همین مناسبت او جلسات تدریس دینی در نجف، کاظمین و بغداد تشکیل می‌داد و در طی این جلسات به تدریس معارف دینی و اسلامی می‌پرداخت. بنت الهدی به تعلیم و تربیت زنان و به خصوص دختران جوان اهمیت داده و سعی می‌کرد راههای تربیت اسلامی را در مدارس تبیین نماید و در این خصوص وی حتی به تربیت مربیان و معلمان پرداخته و یا حداقل تلاش می‌کرد بر آنان اثر بگذارد تا در راه ایمان به اسلام خدمت کنند. خوشرویی، صداقت، مهربانی، عمل خالص و رفتار حسنه از ویژگی‌های بانو علویه بود. وی با این ویژگی‌ها و همچنین با عمل خود بر افراد تأثیر می‌گذاشت و اسلام حقیقی را تبلیغ می‌نمود نه اینکه فقط از راه زبان تبلیغ کند. وی برای تبلیغ زبانی نیز در منزل برادرش جلسات دینی برگزار کرده و حول مسائل فکری، اعتقادی و حلال و حرام سخن می‌گفت.
فعالیت اجتماعی و سیاسی بانو بنت الهدی صدر
زندگی اجتماعی و فعالیت‌های بانو بنت الهدی صدر جدای از زندگی علمی او نبوده بلکه همه در راه پیروی از اهل بیت عصمت علیهم السلام بوده است.
زمانی که رژیم بعث عراق خفقان بسیاری را در جامعه ایجاد کرده و با اسلام و دیانت سر ستیز داشت و از طریق رسانه‌های گروهی زنان را هدف قرار داده بود. در این شرایط فعالیت ها و تلاش‌های افرادی همچون بنت الهدی صدر آشکار می‌شود. روش‌های مبارزاتی این بانوی شهید علیه بی‌بند و باری و اغفال مردم به چند بخش تقسیم می‌شود:
نگارش کتب و مقالات
زمانی که در عراق نویسنده زن وجود نداشت، او مقالات و کتاب‌های متعددی را در راه تبیین و روشنگری مردم جامعه به خصوص زنان به رشته تحریر درآورد. او با تألیف کتاب‌هایی در قالب داستان و مطابق با سلیقه جوانان تلاش کرد اصول عقاید، مسأله‌ی حجاب، نماز، وظایف زن و مسایل اجتماعی را به صورت واضح و بر طبق اصول اسلامی روشن کند، اسلام ناب را به جامعه اسلامی معرفی نماید و مسلمانان به ویژه زنان را با مسائل اخلاقی آشنا سازد و سوء ظن‌های ایجاد شده به اسلام را در خصوص زن نه تنها برطرف نماید بلکه ثابت کند که زن در نگاه اسلام دارای مقام و منزلتی است که در هیچ یک از جوامع دیگر دیده نمی‌شود، وی از همین طریق مبانی حجاب را برای مردم روشن کرد و نشان داد داشتن حجاب مانع رشد و ترقی زن در جامعه نخواهد بود. وی از طریق قصه‌گویی خطر نفوذ اندیشه غربیان را که همان بی‌حجابی و بی‌بند و باری است را برای مردم جامعه و به خصوص زنان تبیین کرد.
تشکیل جلسات و فعالیت در مدارس
از آنجایی که در آن زمان فساد در مدارس رایج بود، خانواه‌های مذهبی اجازه تحصیل به دخترانشان را نمی‌دادن، چرا که هر دختری که به مدرسه می‌رفت حجاب، دین و اخلاق را کنار می‌گذاشت و ضد دین می‌شد؛ در چنین شرایطی بانو بنت الهدی مدرسه‌ای غیر دولتی را اداره کرده، مربی امور تربیتی و معلم مسائل دینی و اخلاق بود و چند مدرسه را نیز به عنوان پایگاه علمی و مذهبی مجهز کرده بود بنابراین از طریق فعالیت های خود در مدارسی همچون مدرسه آیت الله خوئی و مدرسه الزهراء سلام الله علیها و تاثیر بر معلمان و مدرسان مدارس در تعلیم، تربیت و بیداری زنان تلاش مستمر کرد و علیرغم فشارهای حکومت و فعالیت جاسوسان امنیتی و کارشکنی‌های فراوانی که از سوی دولت انجام می‌شد در اصلاح جامعه قدم‌های اساسی برداشت.
او در کنار کار مدرسه برای دختران فرهنگی جلساتی را تشکیل می‌داد. در آغاز جلسات در یکی از محلات بغداد تشکیل می‌شد ولی پس از چندی، این جلسات به صورت مرکز آگاهی‌سازی بسیاری از دختران دانشگاهی درآمد که جمعیت انبوهی را دربرمی‌گرفت و همین حساسیت و توجه رژیم را به سوی خود جلب کرد؛ لذا او را تحت فشار قرار داده و به هرشکل ممکن مانع فعالیتش شدند.
مبارزه علنی در برابر ظلم
زمانی که رژیم بعث عراق موقعیت خود را به خاطر افشاگری‌های سید صدر در خطر دید، اقدام به دستگیری سید محمد باقر صدر نمود ولی این خواهرش بنت الهدی بود که زینب‌وار از برادر خود دفاع کرده و مردم را آگاه ساخت:
«الله اکبر! ای مردم نجف کجا هستید؟… برخیزید؟ بیدار باشید، ای مردان علی! ای مردان غیور شهر ولایت! ای فرزندان اسلام!… مرجع شما را بردند. سید صدر را مزدوران امنیتی به بغداد بردند. … کجا هستید؟ به پا خیزید! …»[2]
به این ترتیب مردم عراق به پا خواسته و اعتراض خود را نسبت به دستگیری سید صدر اعلام کردند و رژیم نیز چاره‌ای جز آزاد کردن مرجع شیعه را نداشت. پس از چندی رژیم عراق با وجود اعمال فشارهای زیاد بر خانواده صدر، تسلیمی از سوی آنان مشاهده نکرد؛ بنابراین این بار در سکوت سید صدر را به همراه خواهرش بنت الهدی صدر پس از روزها محاصره‌ی آنها و جلوگیری از ورود آب و غذا به خانه‌شان دستگیر کرده و آنان را به شهادت رساند.
به هرحال افشاگری و سخنرانی شجاعانه بانو بنت الهدی صدر پس از دستگیری برادر از یکسو موجب شد چنان رعب و وحشتی در دل مزدوران حکومتی بیندازد که بسیاری از آنان سعی کردند متفرق شده و مخاطب صحبت‌های وی قرار نگیرند و از سوی دیگر سخنرانی این بانو در صحن مرقد شریف امیرالمؤمنین علی علیه السلام باعث گردید مردم از خواب غفلت بیدار شده و ترس از سکوت را بشکنند و در مقابل حکومت ظالمانه وقت ایستاده و نسبت به دستگیری مرجع تقلیدشان اعتراض کنند.
فعالیت علمی بانو امین
بانو نصرت بیگم امین پس از آنکه صرف، نحو، بلاغت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و فلسفه را آموخت به مطالعات خود در سطوح عالی ادامه داد تا به درجه اجتهاد رسید. وی در چهل سالگی مورد آزمون حضرات عظام ،آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم و حاج شیخ محمد کاظم شیرازی قرار گرفت و به دریافت اجازه اجتهاد نائل شد. همچنین این بانوی بزرگوار موفق به دریافت اجازه روایی و اجتهاد از آیت الله میرزا آقا اصطهباناتی و آیت الله شیخ محمدرضا ابوالمجد نجفی اصفهانی شد. وی چنان مشتاق علم‌آموزی بود که در مهمانی هم کتاب همراه می‌برد. معروف است زمانی که دختر بانو امین درگذشت، وی جلسه درس را تعطیل ننمود و برای تحصیل علم نزد استاد خود رفت. استادش به وی گفت: یقین کردم که درس را تعطیل خواهی کرد، چون گفتم امروز مصیبت زده‌اید. بانو عرض کرد: او رفت به رحمت خدا. ما چرا تعطیل کنیم؟
درجه علمی آن بانوی بزرگوار چنان بود که حتی دانشمند بزرگ، سید شهاب الدین مرعشی نجفی از خانم امین درخواست اجازه روایت نمود. وی در مقام یگانه بانوی مجتهده عصر خود چنان بود که بسیاری از بزرگان دین همچون علامه محمد حسین طیاطبائی، علامه محمدتقی جعفری و علامه شیخ محمد حسین امینی، صاحب کتاب الغدیر برای ملاقات و گفت‌وگو نزد ایشان می‌آمدند.
تأسیس حوزه علمیه خواهران و دبیرستان دخترانه طبق موازین اسلامی در وضعیت نابهنجار و دین‌گریز آن روز جامعه که زنان دین و حجاب را نشانه عقب‌ماندگی می‌دانستند از دیگر جنبه‌های حیات علمی بانو امین می‌باشد. حرکت علمی آن بانو سبب شد تا بانوان علاقه‌مند به تحصیل و تهذیب در رشته‌های مختلف فقه، اصول، حکمت، عرفان، فلسفه و اخلاق به تحصیل پرداخته و دستاوردهای ارزشمند و معنوی آن هویدا شود.
فعالیت اجتماعی و سیاسی بانو امین
در دوران حاکمیت سخت رضاخان، دشمن بسیار مرموزانه باورهای دینی مردم را خدشه‌دار کرده و به مردم چنین القا می‌کرد که بی‌تمدنی و عقب ماندگی فرهنگی مردم از اسلام و از جانب روحانیون می‌باشد و در صدر مسائل این حجاب است که مانع پیشرفت زنان می‌شود و به این ترتیب با قانون منع حجاب، حجاب به طور رسمی کنار گذاشته شد.
به طور کلی رضاخان خواستار محو آثار تمدن اسلامی و برگشت به ایران قبل از اسلام بود. در چنین شرایطی عالمه‌ی بزرگ جهان اسلام بانو امین سکوت ننموده و به تبیین مبانی حجاب و جایگاه زن در دین مبین اسلام نمود. وی با استفاده از نام مستعار «بانوی ایرانی» اعلام نمود: بانوی ایرانی این زمان، بانویی است که از اسلام و از دوران عهد اسلام زندگی نوین و واقعی خود را شروع کرده است و با اسلام است که زن هویت اصلی و واقعی خود را یافته است. بدین ترتیب بانو امین با چند روش به مبارزه علیه بی‌حجابی برخاست.
هجرت به قم
زمانی که موضوع کشف حجاب در ایران رسمی شد و اقشار مردم و تاجران سرشناس شهر در مجالسی دعوت می‌شدند که با حضور دولت مجبور بودند همسرانشان بدون حجاب در آن مجالس حضور یابند و همسر بانو امین یکی از تجار سرشمار ایران به شمار می‌رفت؛ در مقابل چنین دعوتی بانو امین با خروج از اصفهان و اقامت چهارماهه در قم، مخالفت خود را با این موضوع اعلام کرد و به صورت علنی علیه بی‌حجابی مبارزه نمود.
تدوین کتاب و مقاله
این بانوی بزرگوار برای تبیین جایگاه و ضرورت حجاب در جامعه با تدوین کتاب «روش خوشبختی» سعی کرد به روشنگری مردم جامعه به خصوص زنان بپردازد و این مسأله را روشن کند که با فساد زن، جامعه به فساد و ابتذال کشیده خواهد شد. ایشان با نوشتن مقاله‌ای در پاسخ به شبهات حجاب و ارسال آن به یکی از مجلات حضور فعال خود را در مسائل اجتماعی نشان داد. وی در این مورد چنین نوشت:
«ای بانویی که با ادعای مسلمانی، کشف حجاب نموده‌ای و با این وضعیت شرم‌آور، علنی در معابر و خیابان‌ها خودآرایی می‌نمایی! آیا فکر نمی‌کنب که با این عمل که نباید آن را عمل کوچکی بپنداری، چه لطمه بزرگی به شریعت می‌زنی؟ این بانوی اروپایی منش! این گناه را کوچک مشمار و اگر واقعاً مسلمانی، این طریق مسلمانی نیست. اگر عقیده به تعلیمات اسلامی نداری، بی‌دینی خود را اعلام کنکه عمل قبیح تو باعث جرأت دیگران نشود و اگر علاقه‌مند به شریعت نیستی، دشمنی چرا؟ پیامبر صلی الله علیه و آله با صنف زن بد نکرده است؛ در زمانی که زن‌ها در جامعه هیچ ارزشی نداشتند، برای زن، حقوق قائل شده و زن را در تمام شئون اجتماعی، در ردیف مردها قرار داده است.»[3]
تأسیس حوزه و مدرسه برای زنان
شاید بتوان تأسیس حوزه و دبیرستان دخترانه‌ی امین را به عنوان یکی از روش‌های مبارزاتی بانو امین در آن شرایط فاسد جامعه ایران نام برد. این مدرسه طبق موازین اسلامی اداره می‌شد و زمینه تحصیل بسیاری از دختران را فراهم می‌آورد چرا که خانواده‌های مذهبی به ندرت اجازه می‌دادند دخترانشان با وجود دبیران مرد در دبیرستان تحصیل کند.
از سوی دیگر تأسیس حوزه علمیه خواهران موجب شد زنان علاقه‌مند به تحصیل علوم دینی از نزدیک با معارف حقیقی اسلام آشنا شوند. بانو امین با تدریس و تربیت شاگردان و با ایجاد محیط‌های آموزشی مناسب، تحولات معنوی و اخلاقی عمیقی را در جامعه به وجود آورد و بدین ترتیب موجب سرعت گرفتن ارزش‌های دینی و اخلاقی در مردم جامعه شد.
وی با برگزاری جلسات هفتگی اخلاق، تفسیر قرآن، مباحث مذهبی و پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات بر بیداری زنان نقش مؤثری گذاشت و در برطرف شدن مشکلات اخلاقی و تربیتی جامعه تلاش بسیار نمود.
نتیجه
زندگی این دو بانو از جهات بسیاری به هم تشابه دارد. بانو بنت الهدی صدر و بانو مجتهده امین در کنار تحصیل علم و تهذیب روح و طی مدارج علمی و معنوی همواره سعی کردند در قدم اول زنان را به دانش‌افزایی و زدودن جهل تشویق نمایند؛ چرا که جهل و نادانی است که سبب می‌شود انسان هر شبهه و هر شایعه‌ای را کورکورانه و بدون تحقیق بپذیرد و نسبت به دینش سست شود و چه بسا ریشه‌ی تمام عقب ماندگی ها و تفکرات غلط همین جهل است.
و در عرصه اجتماعی و سیاسی سعی این بانوان بر این بود که به روشنگری جوانان و زنان بپردازند چرا که دشمن همواره سعی دارد از دو طریق جهل و ایجاد فساد در جامعه مسلمین نفوذ کند و اگر زنان جامعه‌ای به فساد کشیده شوند، جامعه نیز بی‌تردید به فساد و در نتیجه به نابودی کشیده خواهد شد و این حجاب است که می‌تواند تا حد بسیار زیادی جلوی فساد و بی بند و باری را بگیرد؛ به این ترتیب این دو بانو با فعالیت علمی و عملی خود و همچنین از راه توصیه و افشاگریِ سوءنیت بیگانگان به تبیین جایگاه زن و حجاب او در جامعه پرداختند و نشان دادند که زن می‌تواند با حفظ پوشش خود در جامعه حضور فعال و سالم داشته باشد.
فهرست منابع:
1- اسلامیت، مرضیه، بانو امین و تفسیر مخزن العرفان، چاپ اول، تهران: خانه کتاب، 1389.
2- امین، نصرت‌بیگم، گلچینی از آثار آیت الله نصرت بیگم امین، چاپ اول، تهران: فراندیش، 1385.
3- انیسی، فریبا، دختری از تبار هدایت: علویه بنت الهدی صدر در آیینه خاطرات، چاپ اول، تهران: ریاست جمهوری، مرکز امور زنان و خانواده، 1391.
4- باقری بیدهندی، ناصر؛ انصاری، ناصرالدین، گلشن ابرار بانوان: زندگی بانوان فرهیخته شیعه، جلد 1، چاپ اول، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1394.
5- بنت الهدی صدر، بطوله المرأه المسلمه، چاپ دوم، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1400هـ.ق.
6- ……………………، زن در زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، ترجمه محمود شریفی، چاپ سوم، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1385.
7- حسيني دشتي، مصطفي، معارف و معاريف: دايره المعارف جامع اسلامي،ج7، چاپ دوم، تهران: موسسه فرهنگي آرايه، 1379.
8- خرمشاهی، بهاءالدین؛ کامران خانی، احمد؛ حاج سیدجوادی، احمد، دایره المعارف تشیع، ج2،3، چاپ پنجم، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1383.
9- الطبانجی، ام‌علی، المرأه فی المجتمع الاسلامی المعاصر: بنت الهدی النموذجاً، چاپ اول، قم: مؤسسه الرافد للمطبوعات، 1432هـ.ق.
10- طريحى، فخرالدين بن محمد، مجمع البحرين، ج2، چاپ سوم، تهران: انتشارات مرتضوی، 1375.
11- نعمانی، محمدرضا، الشهیده بنت الهدی سیرتها و مسیرتها، چاپ اول، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1420هـ.ق.
فهرست مقالات:
1- جمشید نژاد اول، غلامرضا؛ ام أحمد، پرتوی از زندگی بانوی شهید بنت الهدی، نشریه رشد معلم، شماره23، اردیبهشت1364.
2- چراغی، طیبه، بانو نصرت بیگم امین، نشریه بانوان شیعه، شماره1، پاییز 1383.
3- شکوریان، نرجس، فریادی در سکوت؛ به مناسبت 19 فروردین سالروز شهادت بنت الهدی صدر، نامه جامعه، شماره 7، فروردین1384.
4- شهرابی، فرشته؛ مهرآیین، غزاله، شهیده بنت الهدی صدر در عرصه تعلیم و تعلم، بانوان شیعه، شماره 3، بهار 1384.
[1] خاطره ام تقی موسوی به نقل از فریبا، انیسی، دختری از تبار هدایت: علویه بنت الهدی صدر در آیینه خاطرات، تهران: ریاست جمهوری، مرکز امور زنان و خانواده، چاپ اول، 1391، ص73.
[2] دیدار با ابرار، ج15، مصطفی قلی زاده، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص117.
[3] نصرت بیگم، امین، روش خوشبختی، چاپ هفتم، تهران: گنبدهای فیروزه‌ای؛ هم‌اندیشان، 1388، ص34.